Szkodliwe oddziaływanie sprzętu komputerowego na zdrowie człowieka

|Wstęp| |Syndrom RSI| |Nieprawidłowa postawa i jej następstwa| |Niebezpieczne związki wydzielane przez sprzęt komputerowy| |Elekrtrosmog| |Zagrożenia dla oczu| |Organizacja stanowiska pracy przy komputerze| |Literatura|

WSTĘP
Powrót

Syndrom RSI

Ludzie ciągle padają ofiarą nałogu zwanego komputeryzacją. Dzieje się tak za sprawą komputerów osobistych, które już od chwili powstania traktowane były jako coś więcej niż tylko kolejny rodzaj maszyn. Dla wielu komputer stał się nieodłącznym towarzyszem pracy i rozrywki. Wywołał on rewolucję w pracy biurowej stwarzając nowe możliwości. Pozytywne konsekwencje stosowania komputerów są niewątpliwe, jednak obok nich występują również skutki negatywne. Jednym z takich skutków jest utrata zdrowia wynikająca z długotrwałego kontaktu ze sprzętem komputerowym.
Wpływ komputerów na zdrowie człowieka nie jest do końca wyjaśniony. Po dziesięciu latach intensywnego korzystania ze sprzętu tego typu pojawiają się dolegliwości oczu oraz schorzenia układu kostnego i mięśniowego. I choć specjaliści nie są przekonani, czy są to choroby zawodowe, zapadają na nie głównie "komputerowcy".
W Polsce nie przeprowadza się kompleksowych badań osób zatrudnionych przy komputerach. Brak też przekrojowych danych, świadczących o związku pomiędzy zapadalnością na określone grupy chorób a specyfiką pracy przy komputerze.
Nie istnieje pojęcie "choroby zawodowej" użytkownika komputera, choć powszechnie wiadomo, że 2/3 pracowników mających kontakt z monitorami cierpi na bóle głowy, 60 % uskarża się na bóle pleców, a 40% na dolegliwości oczu i stopniowe pogarszanie się wzroku. Świadczy to o tym, że nie wypracowano do dziś metod tworzenia zdrowych, Powrótoptymalnych środowisk pracy. Stało się wręcz odwrotnie: wraz z komputeryzacją i automatyzacją stanowisk pracy do typowych dolegliwości związanych z pracą siedzącą, takich jak bóle kręgosłupa i głowy, doszły bardziej złożone - schorzenia oczu, wady wzroku, stres.
Obywatele Stanów Zjednoczonych - kraju o największej liczbie komputerów przypadających na jednego mieszkańca przodują w zapadaniu na choroby, które zyskały miano " komputerowych". Jak wynika z badań zleconych przez organizacje konsumenckie stanu Ilinois 66 procent zachorowań o podłożu zawodowym ma związek z komputerami. 75 procent wszystkich użytkowników komputerów odczuwa dolegliwości natury fizycznej, takie jak bóle oczu oraz niedomagania aparatu mięśniowo-ruchowego.
Poniżej przedstawię przegląd najczęściej występujących zagrożeń wynikających z pracy ze sprzętem komputerowym. Ich oddziaływanie może doprowadzić do występowania wielu schorzeń, którym można jednak do pewnego stopnia zapobiec stosując się do zasad, które również pokrótce omówię.

Powrót

Syndrom RSI (Repetitive Strain Injury)
Powrót

Jest najczęściej spotykana chorobą zawodową użytkowników komputerów w Stanach Zjednoczonych. U źródeł tej choroby leży nieergonomiczne miejsce pracy. Biurko i byle jakie krzesło w źle oświetlonym pomieszczeniu zabijają efektywność pracy przy komputerze. RSI stanowi zespół urazów wynikających z chronicznego przeciążenia, które objawiają się bólami ramion, przedramion, przegubów i dłoni, których przyczyny mogą kumulować się, nie dając znać o sobie przez wiele lat.
Korzystanie z komputera wymaga wysokiej formy psychicznej : koncentracji i uwagi podczas wprowadzania danych z klawiatury. Dziś już wiadomo, że tego typu zajęcia wykańczają również fizycznie. Obliczono, że w czasie sześciogodzinnej sesji z komputerem poziom aktywności lewego palca wskazującego i związanych z nią obciążeń jest porównywalny z pracą nóg podczas 40-kilometrowego marszu. Organizm człowieka nie jest w stanie sprostać takim obciążeniom. Rabunkowa gospodarka jego siłami i lekceważenie potrzeby relaksu doprowadzają do usztywnienia mięśni (głowy, rąk, karku, pleców, barków i ramion). Utajony rozwój dolegliwości "komputerowych" wynika z faktu, iż mózg użytkownika silnie skoncentrowany na tym, co dzieje się na ekranie monitora nie potrafi rozpoznać wcześnie pojawiających się sygnałów ostrzegawczych wysyłanych przez organizm. Są one tłumione aż do chwili, gdy stają się nie do zniesienia. Skutkiem tego jest ból pojawiający się przy wykonywaniu nawet najprostszych czynności[1].
Zbyt długo trwające uderzanie w klawisze czy ściskanie myszki w dłoni bez jej opierania o podłoże, może spowodować podrażnienie delikatnych mięśni dłoni i nadgarstków. Taki stan pociąga za sobą nacisk włókien mięśniowych na nerw pośrodkowy, który przebiega przez wąski przesmyk wewnątrz nadgarstka, zwany tunelem nadgarstka. To schorzenie jeśli nie jest leczone, prowadzi do rozwinięcia zespołu tunelu nadgarstka, które początkowo manifestuje się drętwieniem i zaburzeniem czucia opuszek palców, a następnie nerwobólem i utratą czynności ruchowych dłoni. Choroba ta dotyka w Stanach Zjednoczonych około 230 tysięcy pracowników rocznie. Opłaty ponoszone na jej leczenie są wysokie: wynoszą 805 mln. dolarów rocznie, jak donosi amerykański Instytut Medycyny Pracy [2].
Prowadzono również badania nad syndromem RSI w Europie. Jeden z pierwszych badaczy nad RSI - profesor Hardo Sorgatz z Politechniki Darmstadzkiej w Niemczech, już w 1994 roku dysponował wynikami badań świadczącymi o tym, że osoby pracujące przy komputerach 7 do 12 razy częściej niż reszta społeczeństwa cierpią na dolegliwości kończyn górnych i ramion. Ponad jedna trzecia redakcji londyńskiego "Financial Timesa" cierpi z powodu RSI.
Choroby i dolegliwości wywoływane przez komputer są często mylnie diagnozowane. Lekarze kojarzą ich symptomy z przypadkami znanymi sobie i opisanymi w literaturze. Na przykład przewlekłe bóle rąk, ramion i nadgarstków to dla wielu z nich objaw zapalenia pochewki ścięgna. Mimo nacisków specjalistów z zakresu medycyny pracy, związków zawodowych i samych cierpiących, RSI wciąż nie zostało uznane za chorobę zawodową. Co więcej, wielu lekarzy nigdy o nim nie słyszało.
Na szczęście schorzeniom tym można zapobiegać, regularnie stosując przerwy w pracy po to, by rozluźnić zmęczone mięśnie. Zaleca się regularne (np. 3-minutowe przerwy po każdej godzinie pracy z komputerem, stosując ćwiczenia relaksacyjne dla rąk.

Ćwiczenie 1:
Oprzyj dłonie na stole, palce zwrócone w kierunku ciała, i odchylaj się delikatnie aż do całkowitego napięcia mięśni rąk. Wytrzymaj kilka sekund i wróć do pozycji wyjściowej.

Ćwiczenie 2:
Należy spleść palce dłoni i delikatnie ciągnąć lub popychać dłonie przez 30 do 60 sekund, co godzina.

Powrót

Nieprawidłowa postawa i jej następstwa
Powrót

Większość z nas nie przywiązuje wagi do postawy, jaką przybiera podczas pracy. Zazwyczaj siadamy na brzegu krzesła, pochylamy się w stronę monitora i odchylając głowę lekko w tył obserwujemy to co dzieje się na ekranie. Ręce najczęściej "manewrują w powietrzu" (nadgarstki oparte o brzeg stołu, przedramię i łokieć uniesione lekko ku górze), a odchylone dłonie zwiększają przestrzeń, którą muszą pokonywać palce tańczące po klawiaturze. Jeśli utrzymujemy taką pozycję przez kilka godzin, pojawiają się trudne do umiejscowienia bóle pleców, szyi, okolicy łopatek oraz tzw. sztywniejące nadgarstki. Ciało człowieka nie może, bez przykrych konsekwencji, stale przyjmować nieprawidłowej postawy lub wykonywać czynności, które przekraczają jego możliwości. Pewne przypadłości sygnalizują, że nasz organizm przestaje sobie radzić. Są to sygnały ostrzegawcze, na które nie zwracamy przeważnie uwagi. Cierpliwie je znosimy, licząc na to, że z czasem ustąpią. Nie zdajemy sobie sprawy, że bagatelizując codzienne przytłaczające działanie jednostajnych bodźców, doprowadzamy się do stanu, w jakim znajdują się osoby wykonujące przez wiele lat ciężką pracę fizyczną. Długo nie zmieniana pozycja podczas siedzenia wywołuje ucisk na kręgi szyjne i lędźwiowe oraz obciąża ścięgna i mięśnie. Dochodzi do nie kontrolowanych skurczów, porażeń nerwu oraz bólów o różnym natężeniu zlokalizowanych w okolicach środkowej partii pleców. Kluczem do rozwiązania powyższych problemów jest przyjęcie takiej postawy, by kręgosłup przybrał naturalną dla siebie pozycję - w kształcie litery S. Uzyskamy ją, przesuwając miednicę lekko do przodu i przenosząc środek ciężkości ciała na okolicę lędźwiową.
Pasywny charakter pracy biurowej może powodować kontuzje, podobne do tych, jakie są wynikiem przetrenowania u osób czynnie uprawiających sport. Brak aktywności ruchowej spowalnia krążenie i zmniejsza wydajność mięśni. Krążenie takie skorelowane z napięciem mięśni zaangażowanych w utrzymywanie nienaturalnej sylwetki, powoduje wydzielanie się kwasu mlekowego, który może się kumulować, wywołując ból. Stały ucisk na naczynia krwionośne zlokalizowane w dolnej części ciała doprowadza z kolei do przeciążenia i drętwienia pośladków. W takiej sytuacji wystarczy zrobić kilkuminutową przerwę na "rozprostowanie" kości (bynajmniej nie na papierosa), otworzyć okno i wykonać kilka skłonów lub podskoków [3].
Aby zapobiec powyższym dolegliwościom należy zadbać o stanowisko pracy, organizując je zgodnie z zasadami ergonomii oraz przyjmując prawidłową postawę.
Zoptymalizowanie położenia monitora pomoże nam uniknąć dolegliwości karku. Wysokość stołu oraz pozycja monitora powinny być tak ustalone, by górna krawędź ekranu znajdowała się na wysokości oczu użytkownika. Głowa może być nieznacznie pochylona, podczas gdy tułów powinien pozostać wyprostowany. Krzesło do pracy przy komputerze musi umożliwiać maksymalną swobodę ruchów. Podczas siedzenia nie należy wysuwać nóg zbytnio do przodu, lecz ułożyć je w miarę możliwości pod kątem 90 stopni. Wówczas mięśnie pleców nie będą napięte. Zakładanie nogi na nogę nie jest najlepszym pomysłem. Po pierwsze pozycja taka zwiększa nacisk na nerw kulszowy, po drugie zaś zaburza krążenie krwi w kończynach dolnych.

Powrót

Niebezpieczne związki wydzielane przez sprzęt komputerowy
Powrót

Zarówno komputery jak i monitory wydzielają bezwonne gazy (tlenki i furany) nieobojętne dla naszego zdrowia. Związki te, zaliczane do najgroźniejszych trucizn środowiska naturalnego, mają działanie rakotwórcze. Wchodzą one w skład bogatej w polibromki emulsji ognioodpornej, którą pokrywa się obudowy monitorów i jednostek centralnych. Wprawdzie renomowani producenci sprzętu komputerowego deklarują przeorganizowanie procesów produkcyjnych w celu wyeliminowania środków nieprzyjaznych dla środowiska, jednak nie każdy decyduje się na zakup markowego sprzętu. Zresztą owa tendencja też nie ma charakteru masowego. Na co dzień spotykamy się z dość tanimi urządzeniami, pochodzącymi od wytwórców, dla których nasze bezpieczeństwo nie jest sprawą priorytetową.
Furany uwalniają się w znacznie podwyższonej temperaturze, więc nie powinny stanowić zagrożenia w normalnych warunkach. Jednak Federalny Urząd Ochrony Środowiska w Berlinie wykazał obecność tych związków w pomieszczeniach, w których panowała temperatura pokojowa. Wprawdzie ich stężenie było minimalne i nie zachodziła obawa o zdrowie ludzkie, lecz - jak twierdzą działacze zajmujący się ochroną przyrody - "atmosfera w wielu pomieszczeniach biurowych jest do tego stopnia przeładowana chemikaliami, że furany są ostatnią rzeczą, jaka powinna się tam znaleźć."
Aby pozbyć się szkodliwych związków z powietrza znajdującego się w pomieszczeniach należy je regularnie wietrzyć.
Użytkownicy sprzętu komputerowego muszą liczyć się z obecnością ozonu. Związek ten powstaje między innymi podczas nadawania potencjału elektrycznego drobinom tonera w drukarkach laserowych. Mimo iż najnowsze drukarki w dużej mierze odfiltrowują ozon, nie powodu do euforii. Większość użytkowników wciąż korzysta z przestarzałego sprzętu.
Ozon to niezwykle agresywny gaz drażniący błony śluzowe nosa, oczu i krtani. Długofalowe doświadczenia na zwierzętach prowadzone w USA wykazały jego wpływ na rozwój komórek nowotworowych. Przypuszcza się, że substancja ta jest jednym z silniejszych czynników rakotwórczych. Nie wiadomo jednak, jakie stężenie, który w stanie wolnym znajduje się przecież w powietrzu, jest szkodliwe dla zdrowia.
Chociaż eksperymenty z udziałem drukarek laserowych wykazały, że produkują pewne "śladowe" ilości ozonu, eksperci zalecają ustawianie ich w osobnych pomieszczeniach. Koncentracja tej substancji, a co za tym idzie - jej szkodliwość, jest w wyizolowanym pomieszczeniu bez dopływu świeżego powietrza, bardzo wysoka.
Niektórzy producenci drukarek, (Hewlett-Packard, Kyocera) oferują sprzęt wykorzystujący technologie, które - według ich zapewnień wykluczają emisję ozonu. W stosunku do starych drukarek wciąż obowiązuje zasada wietrzenia w regularnych odstępach czasu pomieszczeń, w których one pracują. Pod wpływem ruchu świeżego powietrza ozon staje się nieszkodliwy.
Bez względu na wyniki badań i zapewnienia producentów, warto wyłączać drukarki wtedy, gdy się z nich nie korzysta. W miarę możliwości należy instalować tego typu sprzęt w pomieszczeniach, w których nie pracują ludzie. I jak najczęściej je wietrzyć. Warto też sprawdzić, czy wykorzystywane przez nas urządzenia posiadają filtr ozonowy. Trzeba go regularnie wymieniać! Drukarki najnowszej generacji standardowo wyposażane są w taki filtr.

Powrót

Elekrtrosmog
Powrót

Promieniowanie elektromagnetyczne związane jest z istnieniem wokół monitora pola elektrycznego i magnetycznego. Komputer nie jest wcale pod tym względem wyjątkowy. Każde urządzenie zasilane prądem elektrycznym jest źródłem pola elektrycznego. Ruch ładunków powoduje z kolei powstawanie w otoczeniu pola magnetycznego. Wielkość pola oddziałującego na człowieka i jego ewentualna szkodliwość określana jest przez rodzaj, częstotliwość i natężenie tego pola. Monitory, podobnie jak odbiorniki telewizyjne, są źródłem pól elektromagnetycznych o szerokim widmie częstotliwości.
Najistotniejsze są pola:

* elektromagnetyczne zmienne:
a) o ekstremalnie małej częstotliwości (ELF - Extremly Low Frequency) 5 Hz - 2 K Hz, wytwarzane przez zasilacz i w układzie odchylania pionowego monitora
b) o bardzo małej częstotliwości (VLF - Very Low Frequency) 2 k Hz - 400 k Hz, wytwarzane przez transformator oraz cewki odchylania poziomego wiązki elektronów

* elektrostatyczne (0 H z), którego źródłem jest kineskop monitora.

Monitory monochromatyczne dają zazwyczaj słabsze pola niż monitory barwne. Ekrany ciekłokrystaliczne (LCD), a także ekrany plazmowe stosowane w komputerach przenośnych ( typu laptop czy notebook), wytwarzają pole elektryczne o znacznie mniejszym natężeniu niż monitory kineskopowe. Nie udało się jednak dotąd całkowicie wyeliminować promieniowania elektromagnetycznego, którego źródłem jest praktycznie całe tego typu urządzenie.
Niemieckie Ministerstwo Zdrowia (BGA) przebadało ok. 400 dostępnych na rynku monitorów pod względem promieniowania o częstotliwości do 300 MHz. Pomiary przeprowadzono w odległości 50 cm od ekranu. Dotyczyły one natężenia pola elektrycznego mierzonego w V/m oraz natężenia pola magnetycznego wyrażanego w A/m. I okazało się, że żaden spośród 400 przebadanych monitorów nie przekroczył norm promieniowania elektrycznego ani magnetycznego.

ZESTAWIENIE NAJWIĘKSZYCH WARTOŚCI POMIARÓW PROMIENIOWANIA MONITORÓW DOSTĘPNYCH NA RYNKU Z NORMAMI NIEMIECKIEGO MINISTERSTWA ZDROWIA (BGA)

Podobne pomiary przeprowadzono w otoczeniu monitorów przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi, doświadczenia laboratoryjne oraz badania lekarskie operatorów komputerów złożyły się na obowiązującą w naszym kraju opinię - oficjalny dokument na ten temat opublikowano po raz pierwszy w 1992 roku pod nazwą: "Wymagania higieniczne na stanowiskach pracy przy monitorach ekranowych", który został zaakceptowany przez Departament Zdrowia Publicznego Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej. Czytamy w nim, że "monitory ekranowe powinny spełniać pod względem bezpieczeństwa i higieny pracy wymagania odpowiednich standardów międzynarodowych". I dalej "Za spełnianie takich wymagań odpowiedzialne są firmy wytwarzające monitory. [...] Monitory z importu powinny mieć odpowiedni atest krajowy".[6]
O istnieniu w pobliżu monitora pola elektrostatycznego można się przekonać przysuwając grzbiet dłoni do ekranu. Bezpośredni kontakt skóry z naładowaną elektrycznie powierzchnią może wywołać nawet krótkotrwałe iskrzenie. Źródłem pola elektrostatycznego skierowanego od ekranu ku operatorowi jest różnica potencjałów pomiędzy ekranem a operatorem (napięcie dochodzi do kilku kV). W efekcie następuje koncentracja jonów ujemnych w pobliżu ekranu oraz bombardowanie dodatnimi i naładowanymi dodatnio drobinami kurzu. U osób szczególnie wrażliwych może to powodować podrażnienie oczu i wywołać reakcje alergiczne.
Otacza nas - w domu, w pracy, w obiektach użyteczności publicznej - coraz większa liczba urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Każde urządzenie zasilane prądem elektrycznym jest źródłem pola elektromagnetycznego. Siła jego oddziaływania na organizm człowieka zależy nie tylko od jego natężenia, malejącego w miarę oddalania się od źródła pola, lecz także od czasu ekspozycji. Zatem siedząc tuż obok lampy (1 żarówka = 5 V/m) regularnie po parę godzin dziennie otrzymujemy większą dawkę promieniowania aniżeli korzystając od czasu do czasu z odkurzacza (50 V/m). Z pewnością na stanowisku komputerowym zorganizowanym w zgodzie z wymogami ergonomii nie jesteśmy narażeni bardziej niż wykonując prace domowe po parę godzin dziennie, tj. korzystając z żelazka (120 V/m), miksera (100 V/m), ekspresu do kawy (60 V/m). Podane wielkości liczbowe należy traktować orientacyjnie, gdyż urządzenia różnych producentów, spełniające te same funkcje, wykazują ogromne różnice jeśli chodzi o natężenie emitowanego promieniowania. Wszystkie podane tu wartości zostały zmierzone w odległości 30 cm od tych urządzeń.

Pole elektryczne wokół urządzeń codziennego użytku:

Pole magnetyczne wokół urządzeń codziennego użytku:

Dokładnie nie wiadomo jakiego rodzaju niebezpieczeństwa niesie za sobą promieniowanie elektromagnetyczne, któremu poddawani są użytkownicy sprzętu komputerowego. Wiadomo jednak, że rozdrażnienie, depresja, utrata sił i energii, podrażnienia skóry i alergie, a nawet dolegliwości menstruacyjne i problemy z potencją występują znacznie częściej u ludzi pracujących przy komputerze i mających częsty kontakt z monitorem. Naukowcy przypuszczają, że przyczyną zespołu dolegliwości określanych mianem "visual display operator syndrom" jest właśnie promieniowanie elektromagnetyczne emitowane przez monitor i - w mniejszym stopniu - komputer. Są oni ponadto zdania, że ten rodzaj promieniowania może również wyzwalać i potęgować stres.
W Szwecji i w Stanach Zjednoczonych opublikowane zostały wyniki badań, według których poronienia, przedwczesne porody i obumieranie płodu występowały dwa razy częściej u ciężarnych spędzających przy komputerze ponad 20 godzin tygodniowo. Nie ma jednak pewności, czy zdarzenia te były rzeczywiście wywołane promieniowaniem elektromagnetycznym, czy też przyczynami innego typu ( skuloną postawą podczas siedzenia, stresem związanym z pracą itp.).
Pierwsze kliniczne dowody, potwierdzające związek pomiędzy dużym natężeniem promieniowania elektromagnetycznego a wzrostem liczby poronień pochodzą z 1992 roku. Raport naukowców fińskich, opublikowany w American Journal of Epidemiology, stwierdza, iż: "... długotrwały wpływ pola magnetycznego o ekstremalnie niskiej częstotliwości, emitowanego przez monitory terminali komputerowych na kobiety we wczesnym okresie ciąży może, w sporadycznych przypadkach, doprowadzić do poronień. Jednak ryzyko tragicznego zakończenia ciąży dotyczy znikomej części użytkowniczek monitorów."
Jedno jest pewne: kobiety w ciąży nie powinny pracować przy komputerach. I chociaż polskie prawo uznaje napięcia związane z pracą przy komputerze za niekorzystne dla zdrowia (Dz.U.8/83), to w Prawie Pracy nie ma ustępu o obowiązku przeniesienia kobiety w ciąży na stanowisko bez komputera, jednak lekarze zachęcają pracodawców do przenoszenia ciężarnych na inne miejsca.
W krajach Unii Europejskiej sformułowano dokładne wytyczne dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy z komputerem - jest to tzw. Piąta wytyczna znana jako 90/270/EWG.

Powrót

Zagrożenia dla oczu
Powrót

Użytkownicy komputerów bardzo często odczuwają niekorzystny wpływ kontaktu z monitorem na oczy i wzrok. Stale wzrasta liczba osób, które po okresie wzmożonej pracy przy komputerze, szukają porady u okulisty, uskarżając się na pieczenie, zaczerwienienie czy stany zapalne. Użytkownicy komputerów narzekają również na dolegliwości nieznane w medycynie konwencjonalnej: uczucie mocnego ucisku na gałki oczne oraz zaniki ostrości widzenia. Duże trudności z przystosowaniem się do intensywnej pracy z monitorem mają osoby rozpoczynający pracę, szczególnie wówczas gdy wcześniej mieli raczej sporadyczny kontakt z tego typu sprzętem. Narastające kłopoty ze wzrokiem są w ich przypadku są tak dokuczliwe, iż ludzie ci są z czasem zmuszeni do korzystania z okularów. Specyfiką czasów, w których żyjemy, jest wzrost liczby krótkowidzów i osób mających kłopoty z akomodacją oczu.
Mimo iż nie da się wykazać bezpośredniego związku pomiędzy codziennym kontaktem z komputerem a pogarszaniem się wzroku, nikt nie kwestionuje, iż podczas tej czynności, organem najbardziej obciążonym jest oko. Przyczyna pojawiania się dolegliwości wzrokowych spędzających czas przed monitorem jest zresztą dość trywialna: przeciążenie mięśni na skutek częstego przenoszenia wzroku pomiędzy ośrodkami o skrajnie różnej jasności i kontraście.
Przeciętny użytkownik komputera nie zdaje sobie nawet sprawy z tego, iż jego oczy wykonują dziennie blisko 30 000 ruchów. Automatycznie prześlizgują się z kartki papieru na ekran monitora, z klawiatury na twarz współrozmówcy i z tarczy aparatu telefonicznego na kalendarz na ścianie. Pod tymi realizowanymi w ułamku sekundy czynnościami kryje się ogromna praca mięśni oka. Długotrwałe wpatrywanie się w świecący ekran monitora, a następnie gwałtowne spojrzenie na przedmiot znajdujący się na dalszym (ciemniejszym) planie zmusza narząd wzroku do raptownej zmiany ogniskowej. W takich sytuacjach często dochodzi do pierwszych objawów zaburzenia ostrości widzenia. Zapewne często się zdarza, że wychodząc z pracy po długim "ślęczeniu" przed monitorem, odczuwamy lekki ból głowy i nieco gorzej widzimy. Objawy te mijają po przespaniu nocy, ale z czasem mogą się nasilać. Dlatego warto zawczasu zadbać o odpowiedni trening odciążający i relaksujący. Może on polegać na robieniu 15 - minutowych przerw po każdych dwóch godzinach standardowej pracy z komputerem lub co godzinę, o ile pracowaliśmy intensywnie. Godne polecenia jest też następujące ćwiczenie relaksacyjne: " zamknij oczy i przykryj je szczelnie dłońmi, spróbuj skoncentrować się na czerni widzianej pod powiekami, oddychaj jednocześnie głęboko"[1].
Dość powszechnym schorzeniem, pojawiającym się w następstwie wzmożonej pracy przy komputerze, jest tzw. zespół suchych oczu. Objawia się on pogorszeniem stanu gruczołów łzowych i zmniejszeniem ilości produkowanych przez nie łez.
Zaburzeniom tym towarzyszy wrażenie obecności ciała obcego w oku oraz uczucie ucisku i zimna. Podczas długiego wpatrywania się w monitor znacznie rzadziej mrugamy oczyma. Nie dostarczamy im więc odpowiedniej ilości łez, zwilżających powierzchnię gałki ocznej. Patrząc na ekran, przeważnie przysuwamy się do niego (zapominając o odległości bezpiecznej dla wzroku) i otwieramy nieco szerzej oczy, co jest normalnym odruchem przy przyglądaniu się czemuś.
W suchym zjonizowanym, powietrzu nie zraszane łzami oczy szybciej tracą wilgotność. Można temu zaradzić, stosując odpowiednie krople i zachowując zalecaną odległość od monitora.
Znacznie poważniejszym objawem przemęczenia narządu wzroku jest tzw. zakłócenie widzenia dwuocznego. Defekt ten ma charakter postępujący. Jego objawem jest utajony zez aż do wystąpienia podwójnego widzenia. W takich przypadkach specjaliści zalecają zmianę miejsca pracy.
Mimo zaburzeń wzrokowych i uczucia dotkliwego dyskomfortu, deklarowanych przez operatorów sprzętu komputerowego, okuliści doszukują się pozazawodowych przyczyn pogarszania się wzroku u pacjentów tej profesji. Do tej pory nie wiadomo, jaki obciążenia (bez szwanku dla swego funkcjonowania) może znieść ludzkie oko. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy objawy występujące u specjalistów komputerowych mają charakter stały, a utrata wzroku szczególnie taka, która wymaga noszenia szkieł korekcyjnych) jest nieodwracalna.
Zachodni specjaliści z zakresu medycyny pracy uważają, że źródłem zagrożenia jest nie tylko przestarzały sprzęt, nie odpowiadający normom. Równie szkodliwe mogą być monitory 17-calowe. Wiele zależy od użytkowników, a ci - postępują nierozważnie. Nie wykorzystują zalet dużego ekranu, dobierając odpowiednią wielkość czcionki, lecz "pakują" na ekran jak najwięcej informacji, pracując w rezultacie z ekstremalnie małymi czcionkami. Wzrok staje się coraz słabszy: wpatrywanie się w mikroskopijne znaczki na ekranie bardzo go obciąża, a przesadnie wysoki kontrast kończy dzieło.
Aby uchronić się przed chorobami wynikającymi z kontaktu z monitora, należy zmniejszyć intensywność pracy z tym urządzeniem, nie lekceważyć ćwiczeń relaksacyjnych i korzystać z pomocy okulistów. Należy zbadać wzrok przed rozpoczęciem pracy na stanowisku wymagający częstego kontaktu z komputerem oraz w trakcie jej wykonywania co 4-5 lat. Jak oszczędzać wzrok w czasie pracy z komputerem? Pracując z tekstem należy wystrzegać się czcionki mniejszej niż 7 punktów. Czarne pismo na jasnym tle działa na ni najłagodniej. Z uwagi na różną długość fal światło kolorowe niejednakowo załamuje się na soczewce oka. Do odbioru obrazu kolorowego oko musi się więc bardziej dostosować. Jednym z najistotniejszych parametrów mających wpływ na "przyjazność monitora dla oczu jest częstotliwość odświeżania obrazu. To ona decyduje o migotaniu obrazu. Należy dbać o to, by nie była niższa niż 70 Hz.
Sprawą wielkiej wagi jest również równomierne oświetlenie pomieszczenia, w którym pracujemy. Nie powinny się w nim znajdować jaskrawe punkty świetlne ani elementy wywołujące odbicia. Podczas pracy przy komputerze należy robić regularne przerwy lub przeplatać ją innymi zajęciami. Najodpowiedniejszym rodzajem oświetlenia stanowisk komputerowych jest światło dzienne lub takie, którego spektrum jest niemal identyczne ze światłem naturalnym.

Powrót

Organizacja stanowiska pracy przy komputerze
Powrót

Wielu omówionym wcześniej zagrożeniom można do pewnego stopnia zapobiec organizując odpowiednio stanowisko pracy. Najważniejsze elementy prawidłowo wyposażonego stanowiska pracy przy komputerze to krzesło, klawiatura i monitor.
Krzesło powinno gwarantować stabilność, mieć regulowaną wysokość (420-530 mm), amortyzowane siedzisko oraz 5 rolek (twardych dla wykładzin dywanowych, miękkich dla podłóg drewnianych, ceramicznych lub z tworzyw sztucznych). Najkorzystniej jeśli posiadają podparcie dla przedramion. Oparcie powinno być regulowane w kierunkach góra-dół oraz przód-tył, oraz zapewniać wsparcie dolnego odcinka kręgosłupa. Kąt oparcia nie powinien ulegać zmianie pod naciskiem ciała. Należy stosować podnóżki (wg normy DIN 4556 - 450 mm szerokości i 350 mm głębokości).

Optymalny stół (biurko) powinien posiadać zabezpieczenie przed urazami, wywróceniem, wypadaniem szuflad i blatów pomocniczych. Zalecany jest stół o regulowanej wysokości blatu oraz matowej lub półmatowej fakturze powierzchni. Jeśli wysokość blatu jest stała, powinien się on znajdować na wysokości 720 mm nad ziemią. Stoły o zmiennej wysokości powinny mieć możliwość regulacji w zakresie 680-760 mm. Minimalne wymiary powierzchni roboczej to 800 mm głębokości i 1200 mm szerokości.

Klawiatura powinna być odsunięta o 5-10 cm od brzegu biurka, tak aby mogły się na nim opierać nadgarstki. Jeśli ma ona wysokość ponad 3 cm, musi być wyposażona w podpórki pod dłonie, odciążające mięśnie od wysiłku unoszenia rąk na pewną wysokość nad stołem. Powinna być nachylona pod kątem ok. 15 stopni. Można spotkać w sprzedaży klawiatury podzielone na dwie części, które umożliwiają bardziej naturalne ułożenie dłoni.

Optymalna odległość monitora od oczu nie powinna być mniejsza niż 500 i większa niż 600 mm wysokość na jakiej powinien być zamocowany monitor, zależy od rodzaju wykonywanej pracy. Osoby często przenoszące wzrok z monitora na klawiaturę i dokumenty drukowane leżące na stole, powinny spoglądać na monitor nieco z góry (pod kątem 35 stopni). Współczynnik kontrastu powinien wynosić minimum 3:1. Nie należy ustawiać monitorów równolegle do okna, tak aby osoba siedząca przed ekranem nie była oślepiana światłem bezpośrednim lub pośrednim odbitym od ekranu. Prawidłowo ustawiony monitor powinien być obrócony prawym bokiem do okna. Ponadto powinien spełniać normy ergonomiczne, które określają dopuszczalne wartości natężenia szkodliwego promieniowania wokół monitora. Dotyczą one natężenia pola magnetycznego i elektrycznego w dwóch zakresach częstotliwościowych: ekstremalnie małych częstotliwości- ELF (Extremly Low Frequency) od 5 Hz do 2 KHz i bardzo małych częstotliwości VLF (Very Low Frequency) od 2 KHz do 400 KHz. Pomiarów dokonuje się w promieniu 50 cm wokół monitora. Powszechnie stosowane są obecnie dwie normy szwedzkie: MPRII oraz TCO 92 zwana też MPRIII.
W normie TCO 92 pomiarów dokonuje się zarówno w promieniu 50 cm wokół monitora jak i w odległości 30 cm przed ekranem.

Dopuszczalne pole elektryczne i magnetyczne w odległości 50 cm od monitora

Do cech przyjazności monitorów zalicza się również pokrycie ekranu cienką warstwą przeciwodblaskową zapobiegającą odbiciom i refleksom świetlnym.

Stanowisko pracy powinno być oświetlone światłem dziennym. Jeżeli niezbędna jest zmiana oświetlenia dziennego na sztuczne, to jego kierunek powinien być zachowany, tzn. najjaśniejsze źródło światła musi znajdować się możliwie najbliżej ściany okiennej.

Eksperci szacują, że w roku 2000 na czterech z pięciu miejsc pracy w administracji publicznej będzie stał komputer. Zważywszy na fakt, iż według szacunków przeprowadzonych na Zachodzie połowa osób pracujących z komputerem będzie odczuwać skutki różnych dolegliwości, a jedna trzecia będzie stale przebywać na zwolnieniach lekarskich, warto już dziś zadbać o ergonomiczne miejsca pracy dla komputerowców.

Dolegliwości wywołane długotrwałą pracą przy urządzeniach komputerowych:

Bóle głowy
Skutek promieniowania elektromagnetycznego, przemęczenia oczu i przyjmowania złej pozycji podczas siedzenia (źle zorganizowane środowisko pracy).

Repetitive Strain Injury Syndrom (RSI)
Zespół urazów wywołanych jednostronnym, chronicznym przeciążaniem kończyn górnych na odcinku dłoń-bark. Objawy: dotkliwy, piekący ból przedramienia, ramienia, szyi i łopatki; obrzęk, usztywnienie, bezwład, niezdolność do pracy.

Syndrom Sicca
Zauważalne zmniejszenie częstotliwości mrugania oczyma spowodowane przez długotrwały kontakt z monitorem. Objawy: wysychanie i wykrzywienie rogówki oraz stopniowa utrata wzroku.

Podrażnienie błony śluzowej
Reakcja na duże stężenie ozonu w powietrzu, wywołane m.in. przez drukarki laserowe. Objawy: podrażnienie śluzówki oczu, nosa i krtani.
Zawroty głowy
Spowodowane przeciążeniem oczu, nieergonomicznym stanowiskiem pracy, częstym korzystaniem z okularów VR i stresem wzmaganym przez promieniowanie elektromagnetyczne.

Zaburzenia widzenia
Przemęczenie oczu wywołane częstymi zmianami ogniskowej oraz wpatrywaniem się na przemian w obiekty mocno oświetlone położone blisko i znajdujące się w oddali, ukryte w mroku. Objawy: zmęczenie, zaczerwienienie oczu, pieczenie oraz uczucie kłucia w oczach, bóle głowy, widzenie podwójne i za mgłą, następstwa psychosomatyczne.

Zespół cieśni nadgarstka
Następstwo nieprawidłowego ułożenia rąk podczas korzystania z klawiatury (przeguby uniesione ku górze!) W najwęższym miejscu przegubu dłoni, tzw. kanale nadgarstka nerwy są zbyt mocno ściśnięte. Objawy: nadwrażliwość, drętwienie, mrowienie oraz ból kciuka i trzech kolejnych palców oraz całych dłoni i nadgarstków.

Dolegliwości natury psychicznej
Dają o sobie znać na stanowisku pracy lub w jego bezpośrednim otoczeniu. Przypuszczalne przyczyny: zaburzenia widzenia, elektrostres. Objawy: depresja, utrata energii życiowej, zaburzenia menstruacyjne, kłopoty z potencją, nerwowość, podrażnienia skóry, alergie, zaburzenia żołądkowe, jelitowe itp.

Impotencja
Ujawnia się po długotrwałej, nieprzerwanej pracy przy komputerze. Przyczyny niejasne, przypuszczalnie elektrostres.
Dolegliwości kręgosłupa i pleców
Spowodowane aranżacją stanowiska komputerowego zaprzeczającą zasadom ergonomii. Objawy: dyskopatia, skrzywienie kręgosłupa, przykurcze mięśni nóg.

Usztywnienie mięśni
Jest skutkiem przyjmowania nieprawidłowej pozycji podczas pracy przy komputerze oraz złym ustawieniem monitora. Objawy: usztywnienie mięśni (przede wszystkim karku).

Podrażnienie skóry
Wywołane ciągłym bombardowaniem skóry przez dodatnio naładowane cząstki kurzu odpychane przez monitor w kierunku operatora. Objawy: ostre podrażnienie skóry u osób o cerze wrażliwej.

Właściwości rakotwórcze
Podejrzenia o rakotwórcze działanie komputerów nie zostały dotąd jednoznacznie potwierdzone. Doświadczenia na zwierzętach wskazują na bliski związek pojawiania się komórek nowotworowych u organizmów wystawionych na bezpośredni wpływ dużych stężeń ozonu (drukarki laserowe!). Jednak nie wiadomo, jakie stężenia tego związku narażają człowieka na ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej.

Alergie
Nasilają się na stanowisku pracy lub w jego bezpośrednim otoczeniu. Przyczyna: przypuszczalnie stres wywołany promieniowaniem elektromagnetycznym.

Zaburzenia krążenia
W kończynach dolnych rezultat nieprawidłowej pozycji przy komputerze; w górnych - RSI oraz zespołu cieśni nadgarstka.
Poronienia i dolegliwości menstruacyjne
Badania wykazały, że poronienia zdarzają się dwa razy częściej ciężarnym spędzającym przy komputerze (szkodliwy jest przede wszystkim monitor) ponad 20 godzin tygodniowo niż tym, które nie mają z nim kontaktu. Prace tego typu zwiększają również dolegliwości menstruacyjne. Ich przyczyna jest niejasna. Przypuszczalnie wywołuje je przeciążenie i elektrosmog.

Powrót

Literatura:
Powrót

1. Ewa Dziekańska, "Komputer a zdrowie", CHIP 3/97 str.28-34
2. Brian Nadel, "Zielony komputer", PC Magazine po polsku 8/93 str. 47-59, tłum. J. Bysiek
3. Ewa Dziekańska, "Syndrom jednostronnego obciążenia", Chip 10/95 str. 24-28.
4. Janusz Hutny, "To tylko elektrony", Enter 2/95 str. 44
5. M. Rychwalska, J. Klimczak, Praktyczna komputeryzacja firm i przedsiębiorstw, TUR Jaktorów
6. M. Kameduła, T. Kameduła, H. Mikołajczyk, Wymagania higieniczne na stanowiskach pracy przy monitorach ekranowych, Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1996.
7. M. Sapińska, W trosce o zdrowie - ergonomia cz. II, Informatyka dla szkoły Biuletyn Informacyjny Vulcan 1996.
8. M. Sapińska, W trosce o zdrowie - ergonomia Cz. III - Oczy masz tylko jedne, Informatyka dla szkoły Biuletyn, Informacyjny Vulcan 1997.

Ponadto można skorzystać z:
Christy Lippmann: " Komputer a zdrowie", Crdrus Publishing
House, Warszawa 199

"Nie daj się! Czyli jak komputer może Cię wykończyć" wyd.
Helion

Adresy w Internecie:

http:/www.eyenet.org/public/faqs/computers_faq.html
http:/www.engr.unl.edu/ee/eeshop/rsi.html
http:/www.cs.princeton.edu/dwallach/tifaq/general.html
http:/www.sechrest.com/mmg/cts/ctsintro.html
http:/www.scoi.com/cts.htm

Opracował: Bogusław Sikorski
ZSR CKP Grodków

Powrót